Ivar Digernes : samtidsprofilar av Torolv Solheim Ivar Digernes var barn av norsk bondesamfunn i oppløysing. Det gamle lever ennå sterkt i tradisjon og familieband, men oppløysinga i det økonomiske grunnlaget er ei usynleg gift som tærer på sinn og tanke. Alt er utrygt og rådvilt. Dei band som elles var tradisjon og umedveten kultur, blir tjor som får menneska til å trakke svart omkring seg, uten å finne fram til ny åndeleg føde. Å teikne ein profil av Ivar Digernes, blir det same som å rite opp drag i eit kjenslevart sinn med ein skarp forstand som har si rot i dette bygdesamfunnet i oppløysing. Ivar Digernes var sterkt bunden til heimbygda si og til dei store tradisjonane dette spesielle bygdesamfunnet åtte, men bunden på ein utprega intellektuell måte. Han hadde ingen ting av densentimentalitet som ofte utflyttarar legg seg til med. I heile si åndelege legning var han realist også på dette felt. Men han kunne dette bygdesamfunnet si historie som få. Og for ein person med Digernes sine evner og historiske og politiske interesser, var Ørstabygda og distrikta omkring på Sunnmøre eit godt utgangsgrunnlag for å vurdere norsk historie dei siste 150 år Når han råka på historikarar som drog på aksla til dei politiske og kulturelle interessene utover bygdene i tida før 1814, vart han alltid sinna. Han kunne vise til si eiga heimbygd med landets første bibliotek allereide i 1795, og der hadde dei eige trykkeri omlag frå same tid. Han kom tidt og ofte tilbake til kravet om at alle brevsamlingane frå Ivar Aasen o.l. burde trykkjast og gjerast levande (Dei har vi nå fått frå Det norske Samlaget) Han hadde kunnskapen om utviklinga fram mot opplysningstida, og han åtte evna å leve seg inn i denne tida. Det var mykje ved Ivar Digernes som førde tanken inn på ein annan sunnmøring: Olaus Fjørtoft. Begge hadde ein uvanleg skarp hjerne, klar og logisk sans, kvass i replikken, og ein nådelaus trong etter å søke sanninga. Elles ville nok Ivar Digernes protestert kraftig mot å bli samenlikna med Olaus Fjørtoft som politisk figur. Digernes såg på Olaus Fjørtoft som lokalanarkist både i målsyn og delvis i samfunnssyn, endå Fjørtoft var ein av dei første norske sosialistar som prøvde å gjere seg kjend med den vitskaplege sosialisme på europeisk grunn. ivar Digernes var internasjonalist, men samtidig nasjonal og lokalpatriot. Her bygde han på tradisjonen frå Arne Garborgs politiske radikalisme i norsk nasjonal samanheng. All kunnskap om politikk og historie tar til i heimbygda. Frå denne grunnen skulle det politiske synet bygge seg opp til å omfatte heilskapen. Den som ikkje kjende utviklingsformene av økonomien i si eiga heimegrend ned gjennom tidene, ville heller ikkje lære å kjenne dei historiske utviklingsformene på verdsarenaen. Men Digernes sin lokalpatriotisme var kjemisk fri for alt innslag av billeg bygderomantikk. også her var han realist til ytste fingergommane. Sjøl på sjukelæga, i det siste han skreiv til meg om heimebygda si, Ørsta, var han nøktern og realistisk i si vurdering. Eiga slekt i utvikling på gardane, menneske han alt hadde kjent, eller ætta frå, veremåte og livsformer - alt var vove inn i eit bilete som gav det historiske svipet av dette bygdesamfunnet. Det var vitskapsmannen i han som noterte og skreiv - ikkje ein person som låf skral og skulle døy - og som mintest barndommen sin og gamletida i eit slør av sentimentalitet over at livet gjekk mot slutten. Sjølvsagt var han sår i sinnet, og vonbroten over at han ikkje skulle få leve lenger, og få utrette meir med dei kunnskapane han sat inne med. Men han var ein blyg natur, og fri for all tendens til å amboga seg fram - og for skaperi. "Du skal ikkje synest synd på meg - om eg har hatt mykje uflaks i livet, så har eg i alfall livd eit rikare åndeleg liv enn dei fleste - mest for meg sjølv desverre, men det var ikkje berrre mi skuld", skreiv han i eit av dei siste breva. Det som han reddast mest, var at han skulle misste kontrollen over den klare tanken - den som hadde gitt han innhaldet i livet. Og Ivar Digernes som alltid hadde vore utvend og aktiv, likte ikkje å tenke på seg sjøl - heller ikkje nå. Her kjem det fine og blyge ved hans natur fram. Trass i at han visste vel om dei evner som budde i han, bau det han imot å stikke seg fram. Det er ofte slik at dei som har friare løype, har lettare for å stige tilsides for andre som skrik seg fram. Det er typisk for Ivar Digernes at han rett og slett tok det som eit sjukdomstegn når han nå på sjukelæga snakka om seg sjøl: I fyrstninga hadde tankane ein tendens til å svive og fantasien utfolda seg - eg såg gravferda mi etc. No er eg komen ned på jorda att og kan konsentrere meg. Eg er berre redd for desse idiotiske oppløysingsfenomen som knyter seg til denne fæle sjukdomen, at eg kan bli gråtmild og fylt av sjølvmedkjensle. Ein nordmann må forstå å dø på ein nokelunne verdig måte ... ...Ja, dette vart mykje om meg sjølv, noko eg elles ikkje har for vis. Du får passe på helsa, når ho er borte, er det ikkje noko moro å leve lenger. I den korte skisse om heimbygda si, eiga barndoms- og ungdomstid, og om si hektiske politiske studenttid i tjueåra, som han skreiv ned - di siste notat dagen før han døydde, møter vi et stykke norsk kulturhistorie: Eg er fødd på garden Digernes 1904-04-29. Faren min, Knut Digernes, heitte opphavleg Hovde (Ytre-Hovde), men tok namnet Digernes då han flytte til Digernes. Anders Hovden var grannegut og god ven med far i skuleåra. men så kom det ein kurre på tråden - begge interesserte seg for den vakre Birte Digernes. Dette er skildra ikkje dårleg i Hovdens bok "Odd", eit nokso ramt folkelivsbilete i sentimental naturalistisk stil frå slutten av førre hundreåret. Hovden var prestevigd og skulle ha seg kall, og likevel kunne han tillate seg slikt. Det skulle ikkje ha vore i våre dagar. Folket på Digernes med patriarken Pål i brodden vart rekna for "beste folket" i byga. Det hadde vore velstand. Far til Pål (bestefar min, f. 1830) hadde hatt fire gardar - det skreiv seg frå pengekaoset etter 1814. Bestefar og bestemor var systkinborn, begge fra Barstad. Bestemor hadde 8 systkin, som alle sat på nokre av dei beste gardane i Ørsta. Dei var sterkt religiøse, påverka av haugianismen. Men det var rettferdige folk, snille og bra i all si ferd. Bestefar kjende Ivar Aasen godt. Då ungdomen i Ørsta og Volda ville hylle Aasen siste gongen han var heime, og samla seg i Asentunet, gøymde Ivar seg unna oppe i bjørkeskogen og sat der og rødde med bestefar. Det var vanskeleg for far å få samtykke til å gifte seg med mor. Dei to unge måtte møtast i løynda. Ute på "Kalvegjerdet" ved Hovdevatnet hadde dei ein stein. Under denne steinen gøymde dei brev til kvarandre. Eg har ei heil smling av desse breva. Uttrykksmåten - den danske språkhamen - er tildels primitiv ... men for ei evne til å få fram det som sinnet er sprengfullt av!! Gamle Pål vart utsett for store ulukker. Eldste sonen, Arve, var sinnsjuk, og døydde på Rotvoll mange år etter. Den andre sonen, som skulle ha vore so utruleg gåverik, døydde av tæring 27 år gamal i slutten av 90-åra. Han abonnerte på Fedraheimen, hadde anarkistiske skrifter av Krapotkin og Elizee Reculus, tingar på Tambs Lyches tidsskrift "Kringsjå", "17. mai" og "Ringeren" Han høyrde til den krinsen av unge entusiastar som reiste den frilynde ungdomsrørsla, ville lufte ut i kommunale styr og stell, slåss for nasjonalt sjølvstende, mot det pietistiske svartsynet, osv. For at garden ikkje skulle gå or ætta, måtte far overta Digernes. Han fekk garden på nokså tunge vilkår. Vi var ein stor barneflokk. Frå 1900, då far overtok garden, til 1906, kom det til tre nye, ialt vart det 9. Vi har med andre ord her ein norsk bondhuslyd med kanskje uvanleg sterke patriarkalske tradisjonar, og alle teikn på byrjande oppløysing. Mammon er ute og går. I dette miljøet vart eg fødd året før Noreg vart fritt. Eg var i det heile eit nokså skrøpeleg barn. Mykje mandlar, halsesjuke og ringkril, "vand" på maten - det vil sei - det var ymis kost eg rett og slett ikkje tolde. Attåt dette var eg reint unormalt tidleg utvikla. Kva tid eg lærte lesa, veit eg ikkje, men det var iallfall lenge før eg begynte i skulen. Det slong ymse bøker heime hjå oss. Eldste broren min gjekk på folkehøgskulen og kjøpte bøker, grannen, Arne, var opplysningsmann og hadde det framifrå populærvitskaplege biblioteket "Lys over land". I 7-årsalderen var eg darwinist og forkynte for kreti og pleti at menneska "nedstammet fra apene". Kjerringane ville gripe inn, men det vart ikkje noko av, kva no det kom av. Skorten på lesestoff var så stor at eg endå til kasta meg over ei tysk lesebok utgjeven i København i 1800 og ei islandsk med dansk omsetjing - begge uten grammatikk. Snart "kunne" eg både tysk og islandsk , iallefall i eiga innbilling. Uten den sjølvstendige lesnaden min ville det ha vorte svært keisamt for meg på skulen. Men læraren, som forresten var systkinbarnet mitt, forsto at det var best å la meg få vere i fred, og eg hadde det i grunnen godt på skulen. Berre lærdomsmann var eg ikkje, eg var med kameratane på mange eventyrlege tiltak og vart tidleg litt av ein rabulist som heldt med rampen. Eg var til alt anna svært sensibel, men stort sett greidde eg kaste sorgene av. Verst var at far utvikla seg til ein Mammons trel fyllt av stadig angst for at det skulle gå ut med garden. Det galdt berre å samla kontantar. Under første verdskrigen merka han og høgkonjunkturen: alle steinrøysene som var køyrde ned i føra, kom no i god pris. Men så vart han freista av styggemannen til å ta aksjar i kjemiindustri i Hardanger, ikkje eit øre kom att. Resultatet var ikkje verre enn at han likevel fann å måtte sende meg på landsgymnaset. Men det måtte gjerast billeg. Presten Peder Berge hadde lova å undervise meg i tysk og engelsk eit par timar i veka, og så skulle eg ta 1-årskurset til mellomskulen. Det gjekk fint, eg fekk to S og to M i skriftleg. Sidan skulle eg hoppe over første klasse i gymnaset. Det og gjekk. Eg las både fransk og kjemi som tidkort ved sida av sauegjetinga og anna produktivt arbeid. Om gymnastida mi er det lite å seie. Eg rekna meg for bolsjevik alt på denne tid, men kontakt med verkeleg arbeidarrørsle hadde eg ikkje hatt. Eg var enno filologisk innstilt, min trong til kunnskap var som håens. Og sjølv om eg var skeptisk innstilt til det "frilynde", slik det hadde utarta i Ørsta og Volda på den tid, var eg framleis målmann og norskdomsmann først og fremst - i alle fall trudde eg det. Forresten er det ikkje godt å seie kva eg var så lang tid etter. I Volda var vi underleg isolerte. Eg las ikkje osloaviser regelmessig - dei hadde dei ikkje på kafeane ein gong, trur eg. Eg tok ein fin artium - 3 M og 1 S - i latin. Det året var det ingen S i skriftleg blant præseteristane - og eg var den einaste som hadde S i latin. På eit eller anna merkeleg vis hadde eg knekt ei not som ingen andre hadde greidd. Det var sikkert ein slump. Artiumsresultatet gjorde at far for skams skuld ikkje kunne la vere å sende meg til Oslo, til det kgl. Fredriks. Det vart ordna med lån, må vite, og eldste broren min, som var komen heim frå Amerika i 1917, måtte vere med å kausjonere. Første tida budde eg på Studenterhjemmet i Schultzgt. 7. Så var det då leseværelset og forelesningane. Eg må seie at både forelesningane til førebuande prøver (Anathon Aall og Schelderup) og spesielt forelesningane i filologi (Trampe Bødtker, Collin) gjorde eit deprimerande inntrykk på meg. Ikkje rart at det ikkje finst nachwuchs i engelsk filologi her i landet når ein har folk som Trampe Bødtker og Collin å bygge på. Det var ikkje rart at eg interesserte meg meir for møta i Studentersamfunnet og idekampen der. Eg rekna meg snart som motdagist og vart kjend med fleire av koryfeane alt i vårsemestret 1923, men aktiv vart eg først på hausten 1923. Eg hugsar eg var tilstades på det store møte i Arbeidersamfunnet etter partisprenginga i 1923, då gmale Holtermann Knutsen mana forsamlinga til å støtte opp om D.N.A. Falk gjekk på denne tid aktivt inn for å vinne leiinga i D.N.A. Litt for framfus var han når han t.d. let seg foreslå til redaktør i Arbeiderbladet like etter sprenginga. Han oppnådde likevel at redaksjonen på Rjukan skulle overtakast av motdagistar. Som redaktør vart utsett karar som Hegna, Sømme og Arne Ording. Blant dei som skulle prøvast som journalistar, "redaksjonssekretærar", var ma.a. Broch (no rådmann i Tønsberg), Hans Heiberg og eg. - Eg var på Rjukan vårsemestret 1924. haustsemestret skulle eg ta bifag, engelsk, organisasjonen finansierte det. Det var ei underleg finansiering, men når vi hadde pengar, vart det ikkje spart på noko. Falk var rast slik, Eg tok ein god laud endå eg ikkje hadde lese for mykje. Etter nyår drog eg til Rjukan att, der Hegna no residerte. Partiet hadde lansert parolen om militærstreik, og Mot dag gjekk inn for denne for fulle mugger. Aksjonen vart brukt til å ta knekken på Falk og Mot dag som "fremmedelement". På Rjukan vart det ei frykteleg huskestue. Eg var formann i ungdomslaget, og laget vedtok å velje meg oppatt som formann etter at eg var ekskludert. Men det hjelpte ikkje, vi måtte dra frå Rjukan, og Jakob Friis tok over. Somaren 1925 dreiv Mot Dag i form av Arbeideropposisjonen framleis aktiv kamp for militærstreik. Eg var agitator og gjekk omkring i gråbeingardane på austkanten. Det var mange som ville, men då det kom til stykket, drog nok dei fleste seg. Aksjonen hadde likevel sin virkning på den lova som vart vedteken av Stortinget. Den hadde bl.a. til fylgje at eg vart frikjend av lagmannsretten åreet etter, og aldri sidan har eg høyrt noko frå det norske militærvesenet. Det var ikkje lenger råd for meg å halde meg i Oslo. Å skaffe seg arbeid var ikkje å tenkje på. Så vart det til at eg laut reise heim og lese på eiga hand: historie. Det var ein fæl jobb, det fins ikkje plan i det lesepensumet som er sett. Eg tykte det heile var like knugande som Liadalsnipa og Høgehornet kan vere ein gråversdag med vestavind. Nei, her kunne eg ikkje gå. Eg søkte postar i aust og vest, til og med vikariat i folkeskulen. Aldri eit svar. Eg søkte postar i aviser. Elskverdige svar stundom, men resultat null. Når dertil kom ein liten personleg tragedie, skal ein ikkje undra seg over at eg vart desperat: eg fekk dra til Amerika. Det var gammal tradisjon i familien alt. Eldste broren hadde vore der alt, og om han ikkje hadde vorte rik, så hadde han lært mykje. Den nest eldste, Pål, var alt amerikansk borgar og skulle ta styrmannsskulen (han var styrmann frå Noreg, men emigrerte fordi her var så elendige tider her heime) Eg hadde ein slektning, ein doktar i Duluth, som nok ville hjelpe meg. Bror Pål lovte å sende pengar. Eg drog til Bergen, der eg budde hos ei syster som var lærerinne. Og så bar det ikkje verrre til enn at ein dag i ei avis såg eg ei annonse om lærarstilling ved privat gymnas. Eg dura opp til adressaten, og det viste seg å vere ein martialsk herre n\med tydeleg militær bakgrunn, lektor ved Sydneshaugen skole, Sørbøe. Han såg på attestane mine og tok meg på flekken. Å finne noken som kunne greie både engelsk, tysk, historie, norsk, latin og gud veit kva elles, for den betaling var nok ikkje så enkelt. Skulen var organisert for avskummet av Bergens borgaryngel som dei ikkje kunne ha på andre skular. I mitt tilfelle råka eg på ei smling av meir eller mindre skakk-køyrde ynglingar, men med nokre bra inni mellom. Det uløyselige problemet var å halde disiplin i dette pandemonium. Dei skikkelege som ville læra noko, kunne ikkje hevde seg mot dei frekke Meyerane etc., arvingar av store eigedomar, som trur at dei gjev fa'n i alt. Sørbøe skulle liksom hjelpe meg, men det var tydeleg at han var livande redd for å misse elevar, det kunne øyfdeleggje heile businessen. Så måtte eg hjelpe meg sjølv med eit forferdeleg kjeftbruk og beisk hån, det hjelpte stundom. Her fekk eg godt innblikk i norsk "skulestell", rett nok i karikatur, men likevel med mange karakteristiske drag frå dei anstendige og kultiverte. Tilstandet i svært mange klasser skil seg ikkje svært mykje frå det som rådde i klasseromma på Sydneshaugen. Mot dag var no kome med i partiet (kommunistpartiet) og eg hadde meldt meg inn i Bergen. Eg kjende Reinert Torgeirson, men dei gamle bergenskommunistane såg tydeleg skeivt til meg - agent for Falk. Så kom Falk til Bergen, og under eit samvær fortalde eg han om den gamle draumen min om å kome til Sovjetunionen. I fleire år hadde eg vore sovjetromantikar, og hadde lese alt eg hadde kome over om dei første økonomiske oppbyggingsplanane, som no verkar så merkeleg fattigslege, men som eg den gongen såg gjennom ein glorie av lys framtid. No var Hansteen i Sovjetunionen. Han måtte kunne hjelpe meg til rette. falk var med på notane med ein einaste gong. Vi trengde folk som kunne russisk, hadde studert marxisme-leninisme og var inne i russisk politikk og samfunnsskikk. Slike folk hadde vi faktisk ikkje. Eg meinte at eg kunne studere ved eit russisk universitet.l Falk var enig i det. (Det viser forresten at han visste svært lite om dei spesifikke vanskane russarane arbeidde under). Eg var ferdig ved skulen og drog med Falk til Oslo. Etter nokre veker i Oslo, drog eg til Sovjet. Sovjet såg litt annerleis ut enn eg hadde førestelt meg det. Ein av dei som ville hindre Ivar Digernes å reise til Sovjet var Anders Hovden. Digernes fortalde at dei to gjekk att og fram utafor universitetsbygningen i Olso. Anders Hovden slo ut med handa mot Universitetet: - "Her er plassen din, Iver!" mange gonger har Ivar Digernes tenkt tilbake på samtalen sin den gongen med Anders Hovden. Han mintes alltid Anders Hovden med godhug og varme. Ivar Digernes hadde eit vanskeleg sinn, vart det ofte sagt. Det hadde vorte skjema, som det så lett blir med slikt. Mi røynsle var at Ivar Digernes hadde eit vart sinn, men han kunne omgi seg med ein sarkastisk tone i seiemåte, ofte spekka med kvasse replikkar , når han la merke til at han måtte ha vern omkring seg. Det er ikkje sjeldan at nettopp mjuke naturar verner seg bak spydoddar av skarpe ord. Eg veit ingen ein kunne snakke rett ut med som Ivar Digernes. Møtte hn naturar han var trygg på, sprudla han fripostig i veg uten å sitje på vakt for å gi mothogg. Han sa elles alltid meininga si uten dikkedarer. Men han var ingen kampens mann egentleg, trass i sitt revolusjonære syn. Og han kunne aldri tenke å amboga seg fram. Han steig heller sjøl tilsides for å gi plass for dei armfræge med mindre åndeleg utrustning. Og at han då kunne vere temmelig kvass i replikken mot slike, er nok rett. Men her hadde han den fulle åndsretten til det frie ord. Og så dette: I vår forflatande tid vert folk egentleg irriterte over dei som har betre evner enn dei sjølve. Individ med rik åndeleg utrustning, og med blygt sinnelag, vert derfor dømde til eit trist liv på mange måtar. Så lenge dei set med ei bok, set på skulebenken, er ved eksamensbordet, eller dei skriv om eit eller anna emne, er dei lukkelege, dei kjenner glede ved stoffet, og er suverene. Dei veit med seg sjølve at dei byter seg ut. Uten sjøl å vilja det, vert dei etter kvart medvetne om at dei er overlegne i evner. Dei har den indre lukke som høyrer vitskapsmannen til: fryfd over å merke at tanken bryt seg vidare fram i det ukjende. Dei blir menneske der tanke og kjensle har ein indre harmoni ved arbeidsbordet, men som straks dei forlet arbeidsbordet sitt og går ut bland medmenneske, møter ein annen atmosfære, ein annen verdimålaror langt ambogekonkurransen fører deg. Dermed forsvinn harmonien i livet deira. Ute mellom medmenneska oppnår slike menneske sjeldan den lukke å kunne diskutere og bryte tanke på det same harmoniske planet dei hadde ved arbeidsbordet sitt. Her gjeld nemlig ikkje kva som blir sagt, men kven som seier det, og den intellektuelle harmoni er borte. Var samfunnet vårt slik tilrettelagt at medmenneska steig til side for å gi fri bane for vit og kunnskap, ville det ikkje berre bety eit veldig aktivum for samfunnsframgangen, men det ville også føre til større harmoni mellom menneska. Vi ville få ei samfunn der dei enkelte individ også nådde fram til å lytte til andre med større spennvidde for tanke og kjensle, istaden for å ase seg sjøl og sine medmenneske ut med å ha ordet sjøl når det skal pratast. Då Ivar Aasen livde låg samfunnet langt tilbake med å gjere vegen fri til utdaning og utnytting av evnene i folket. Men han fekk den lukke å bli boren fra m av enkeltmenneske med posisjon som åtte respekten for det vitet som var nedlagdt i dei enkelte individ, og som også hadde viljen til å hjelpe fram. Ivar Digernes hadde den lukke å leve i ei tid med eit meir utbygt skulevesen på bygdene som førde han fram til medvet om sine eigne evner. Men samfunnsutviklinga elles, som skulle gi han armslag og utfalding for evnene, hadde gått den galne vegen. Her galdt konkurransen, penger og egosentrisitet og ikkje kunnskap og vit. Her låg tragedien for ein rikt åndeleg utrusta mann som Ivar Digernes. Og her ligg tragedien for mange av hans støypning. Ivar Digernes / av Torolv Solheim. - S. 164-172. I: Fossegrimen : emne frå samfunnsliv, historie og litteratur / red.: Torolv Solheim. - Årg. 5, hf. 3/4 (1958)